Ca dxiiña’ cayuni Meridiano 105 racala’dxi’ni guza’ni ne gului’ni ti xquiapadiidxa’ ra zeeda diidxa’guie’ rucaa ca gunaa huala’dxi’ hueza’diidxa’ ndaani’ ca guidxi runi tobisi guidxiro’ layú stinu di’. Guira’ gubeedxe’ diidxa’ zeeda rari’ biseendaca’ ti diidxaguie’ xtica’ ni bicaa ca’ lu diidxa’ huala’dxi’ gulene ca’ (diidxa’ xtinu cadi ni zeeda Europa) ne diidxa’ di’ guibi’xhi’ni lu guiraxixe’ xtiidxa’ ca gubeedxe’ ca lá lu ca gui’chi’ di’ (pacaa diidxa’ bicaa gunaa bendacabe) ne zaqueca lu guira’ naca diidxa’ huala’dxi’ ganda, gasti’ naca pa gun’dacabe ni lu diidxa’ stiá, lu inglés pacaa lu francés.

Guidubinaca dxiiña’ di’ ruza’ ti guixhe ro’, sica ñaca ti ladedoo ra bidaapa ridxi ne diidxa’ xti’ ca gunaa bisiguenda guica lá luni. De dxi guta’ ique gaca’ be’za’ diidxa’ di’ biaana cadi cuyubi di’ni cueendú ni bidxichi ti rabidu bia’ ca dxi nabaninu di’ riete ca riete guendaribeendú bidxichi, ni riaana’ lu guendaribeendú, laa nga cuniibi dxacha guidxilayú.

Lu íza 2004, ni riziidi’ binni la’ Margaret Atwoos-Gabrielle Roy, ni biza’ UNAM ne Embajada xti’ Canadá, gudixhe ique ca’ gutaagu’ lisaa ca’ xtiidxa’ ca gunaa rucaa lu ti diidxa’ huala’dxi’ ndaani’ guidxiro’ Mexicu ne zaqueca Canadá.

Xquídxinu la? biseenda’ xtiidxa’ Irma Pineda, Briceida Cuevas Cob ne Natalia Toledo. Canadá la biseenda’ xtiidxa’ Buffy St. Marie ne Rita Mestokosho.

Ca gunaa hueza’ diidxa’ di’ biui’ ca’ ne bin’daca’ diidxaguie’ xtica’ lu xtiidxa ca’ (Cree, Innu, Diidxazá ne Maya), ne laaca bibi’xhi’ cani lu inglés, francés ne diidxa’ stiá. Ra biluxe dxiiña’ bitaagu’ lisaa ca gunaa di’ biaanadu xi saca zanda gunidu ti guidu’yadu garonda’ tica ti gutagulisa’du’ ca ridxi ne diidxa’ stidu nadipa’ , ti laacani huxie’si tu (pacaa chupa chonna si) runibia’ ca ni ndaani’ sicape’ yoo ro’ Facultad de Filosofía y Letras.

Nirudo’ ra bizulú ca dxiiña’ di’ gunabadu ca gubeedxe’ ca ra bidagulisa ca’ guseenda ca’ ti diidxa’ chucu ni bicaa ca’, ti diidxaguie’ ni rabicabe sicarú ne zanda chu’ lu xquiapadiidxa’ guzadu, ne diidxa’ di’ naquiiñe’pe’ guicáni lu diidxa’ huala’dxi’ xticabe ne guibi’xhi’ ni lu nitiicasi diidxa’ ti ganda cha’ ti ’ “tingui”(diidxastiá, inglés pacaa francés). Laga cayaca ndi’, biyubi rudu guidxeladu xcaadxi gunaa rucaa lu diidxa’ huala’dxi’, casi haida ne xhupa xhonna diidxa’ xti’ cree ndaani’ Canadá, náhutl, purépecha, tzotzil, tseltal, huichol wixcárika ne zoque guidubi naca Méxicu.

Casi biseenda’ ca gunaa gubeedxe’ diidxaguie’ gunabadu laaca’ ne xi rini’ni lu xti diidxa’ ti ganda guiénedu ne guzadu ti tingui ra tidi ti diidxa’ ne xti diidxa’, raqueru’ ma laadu bitiixhidu ca diidxaguie’ di’ lu guira’ diidxa’ cayaadxa’. Gupasidu ni la, bisen’dadu ca diidxa’ ni bibixhi’ lu xcaadxi’ diidxa’ ti ganda laaca ca gunaa gubeedxe’ (pacaa tuuxa gunaa laaca rini’ xtiidxa’cabe) gutiixhi ca’ ca diidxa’ di’ lu xti diidxa’ rini’ binni guidubi naca ndaani guidxiro’ xtinu. Zacá nga bizulú bidiiba’ xquipadiidxa’ di’ne yanna xti ndaga gudii ni nga guidxela xi naca gatachaahui’ ni ti guiree ni guinibia’ guidxilayú ni.

Xquenda rului’ (diidxaguie’ ni bibi’xhi’ lu xti diidxa’ ne cului’ ne cadi cucaachi’) xquiapadiidxa’ di’ bi’ni’ guiaana ca diidxa’ ca lu diidxa’ ni gucuá ca’ ne zaqueca lu xti yaza gui’di’ca cue’ ni ra gueeda guiraxixe’ diidxa’ ni bibi’xhi’ ni lu. Zaca, ni gucala’dxi’ gusichaachui’si ca diidxa’, biluxe guca ti neza rini didilaaga’ ladxido’ be’za’ diidxa’ di’. Gundaaique nedu xi saca zanda gaca’ ti gui’chui’ biaani’ ra ganda gun’da’ miati’ diidxaguie’ lu diidxa’ huala’dxi’ ne lu guira’ diidxa’ bibi’xhi’ni, ne zaqueca ti ganda gaca’ ti neza gui’chi’ ra gata’ chaahui’ ti diidxa’ cue’ xti diidxa’ ne cadi chu’ tobi guisaca cue’ xtobi, ti zacati laaca pa chu’ dxi’ ganda guibi’xhi’ cani lu gadxé diidxa’.

Nirudo’ guni’ iquedu guluídu ca diidxa’ guie’ di’ tobigá (ti gubeedxe’ gá) ra ñanda ñaca ca diidxa’ huala’dxi’ ne guira’ neza bibi’xhi’ca ti yazasi capapa lu bi. Raqueru’, biaanadu ñacani sica ti ziñarundubi ni nixele’ ne dideegu’ ra cayuunda’ miati’ laa.

Xisi, ra quendadu rari’ gupadu xi bisaanadxiduni.

Lu gusiguié íza 2012, ca dxiiña’ di’ bibanilu ca’ xti bieque, ne yanaa bidiini xti danga.

Gupadu xi biyubidu gunidu chupa chonna dxiiña’ jmá nasisi me jmá nagueenda ti ganda guiduuna’ guiraxixe’ ca gunaa bisiguenda chu’ lu ca dxiiña’ di’, zaqueca guyuu guendanaxoo ra biyubidu guluidu xquiapadiidxa’ di’ guidxilayú ne qui gunitini ca nezarini jmápe’ risaca xtini, laani nga yenéni laadu gunidu be’za’ diidxa’ di’ ti xquiapadiidxa’biaani’ (ndi huaxa laaca napa ra sicarú).

Ti qui guiaana cá dxiiña’ que, gupadu xi bizadu ti ndaa xquiapadiidxa’ di, ne gulídu xtiidxa’ ca gunaa ni guyuunú dxi gutaique gaca’ dxiiña’ di.

Niru xquiapadiidxa’ bireendu lu ni binidu biluxe laaca lu íza que. Nagasi, lu íza 2016, ma biree xti neza xquipadiidxa’, ra zeeda jmapeca xtale diidxaguie’ ma bibi’xhi’ lu gadxé diidxa’, ne laacani cuza’cani ti neza casipe’ gudixhe ique dxi bizuludu binidu ca dxiiña’ di.

Cadi candaadi’ zaree lu ndaga guleedu lá “Cartografía” xcaadxi diidxa’ ni guedagusaa chaahui’ xtiidxa’ ca gubeedxe’ zeeda xhiiña’ rari’ ti gunibia’ binni tupe’ nga laacabe, ne ganna paraape’ nga nuucabe nabeza cabe ndaani’ guidxilayú di’. Zaqueca, lu ndaga di’, nuu ra die’ guidxi, ra ganda gu’ya’ miati’ ni cani’ ca diidxaguie’ ne ra bibi’xhi’ca’ lu gadxé diidxa’, paraa riluxe ne ruzulú xquenda ti diidxa’, ra die’ chaahui’ ra ruzulu ne riluxe ti guidxi huala’dxi’, sica ñacaca’ ti biaxibeela die’ lu guendabiaani’, ra ganda guizee (gului’) xiinga ti guidxi-ti guidxiro’.

Maca de dxi gutaique gaca’ xquiapadiidxa’ di’ biaana guidagulisaa, gatachaahui’ ne guiree gunibia’ guidxilayú ca diidxaguie’ di’ ti ganda chu’ jmá xtale binni gunibia’ca ni xisi ratiisi cheni chineni xquendani. Laaca gucaladxidu gunidu ti xquiapadiidxa’ ni gului’, ne cadi cagala’dxi’ gucaachui’ pacaa guxhiá xi naca ti diidxa’ ne pabia’ yendee ti diidxa’ ne ti binni huala’dxi’ xti diidxa’ ne xti binni huala’dxi’, ne laa laga gului’ pabia’ pe nga ruchaa ca diidxa’ ne binni di’. Ngue runi bisanirudu naquiiñe pe’ guluidu ca diidxaguie’ lu diidxa’ huala’dxi’ gucuá ca’ ne guiguiidi ca cue’ni gui’chi’ ra zeeda xti diidxa’ pacaa xcaadxi’ huala’dxi’ bibi’xhini lu, ne ca gui’chi’ ra zeeda ca diidxaguie’ di lu xtiidxa’ dxu’ zaa zeca’ huaxa cadi guisaca’ jmá cue’ ca diidxa’ huala’dxi’.

Bia’ zizanedu dxiiña’ di’, bi’yadu guiza’pe’ naquiiñe’ guicá xi naca ca diidxaguie’ di’, paraa zeedacani, ti zacati ganda gu’ya’ ca ni gun’da’ ca ni pabia’ sicarú ca ni. Laaca biquiiñe’ biasa ti gui’chi’ ra gucuá xi naca bibi’xhi’ tobi tobi ca diidxaguie’ di’ lu xti diidxa’; ya, ti ganna miati’ pa ra bibi’xhi’ni lu gadxé diidxa’ biquiiñe ni biitxhini ca xpia’ binni dxu’, pa bichaa xhaata’ ni ra bichaani xhaba diidxa’ ni.

Laaca nacabe, guira’ diidxa’ huacá ne ricá lu xtiidxa’ dxu’, jmápe ruyubi miati’ gatachaahui’ diidxa’ xti’ ne rusiaanda’ saa napa ca diidxa’ ca, xisi ndi’ cadi huandi’ xhaata’ni, ti nuu xtale guidxi ra ca diidxa’ capapa lu bi, ni guiruti’ huseegu’ yoo lu ti gui’chi’, laape ca’ nga nacaca’ diidxa’ ni jmá risaca. Ngue runi xquipadiidxa’ di’ laaca nuu cu’ ti ridxi ra ganda gunadiaga binni xi naca rixidxi ca diidxa’ huala’dxi’ di’, ti ganna binni cadi xtiidxa’ si dxu’ nga naquiiñe’ chu’ ne gunadiaga dxi ne gueela’.

Ra cadagulisaa guiraxixe’ ndi’, rabidu laaca dunabé naquiiñe’ zaqueca chu’ ti bandá’biaani’ ra cayuunda’ ca gubeedxe’di’ xtiidxa’ ca’: ti guihuinni xi naca ruxunilu cabe, xi naca riniibi ládicabe, xi naca riniibi guidubi cabe, ne guira’ ni saca zanda guihuinni, nga zacané laanu xtale.

1.- Ra biyubidu ne gunabadu ca diidxaguie’ di’, maca nuu lu xquendabiaani’du’ –qui rului’si pa maca nuu— ti guiichi’ ni cucaaná’ laadu’ guluídu ni na ladxido’do zanda guini’ pabia’ ne xi naca xquendabani ca gunaa casica laadu xisi gadxé xquendabiaani’. Ndi’ guxubiyu laadu guini’ iquedu xtalepe’ ne güi’cha’hui’ du diidxa’ ti qui guizaacadu ni rizaaca ca ni gadxé ni rini’ xpiaani’ ca’, ne cadi guluídu ti guendabiaani’ ne guendabani ni cadi huandí’, casi gatigá rizaaca.

2. Gunídu xiinga diidxaguie’, laa maca naca ti guendanaxoo riguiñeyu, ti nuuru’ xtale guidxi qui riene, pacaa qui huayuu dxi guieneni, casica laanu riénenuni yanna. Huaxa, rari’ jmarusi racaxirooni ti gasti’ di’ ti guidxi ne ti diidxa’ nou’, nitiicasi laacabe, ni ganda nuu dxi ca’ru’ guchaa, ne laga laaca’ni ruchaa cani ne riguiiñe’ ca ni ni ganda xti’ xti guidxi (ra runi xti’ ca ni, ra rusa’bi’ ca ni). Guira’ ndi’ yené laadu gundaaique nedu ni xti bieque, ti laadu ni cuyubidu nga guluídu guidxilayú ni huandi’pe’ gazaaca ne gacá lu ca diidxa’ huala’dxi’ xti’ ca gunaa ruza’ diidxaguie’ ne cadi guchésidu lu binni quitedu laa. Ya, zandaca, ma gasti’ binni’ rucaa diidxaguie’ lu ti diidxa’ huala’dxi’ ne qui lica tidi’ lu xpiaani’ ca xpia’ dxu’ maca runibia’nu.

3. Ma ra chiguiluxe, ca biini xti’ UNAM guiza’ rini’iquedu pa dxandi’pe’ naquiiñe’ gunidu ca dxiiña’ di’ sicari’. Huandi’ maca racaladxidu guiaanaca naya’qui’ xiinga chigunidu, cadi laasidu, zaqueca guionna diidxa’ dxu’ zeda guidxi zitu ni caqui’ñe’du lu Meridiano 105 sica ti tingui, qui zanda chu’du’ quiidxi ná’sidu (e.g. ra riu’du lu ca dxiiña’ di’). Ndi’ laaca bixhele’ xpiaanidu ne gunnadu qui zanda di’ gucha’du xquendabiaani’ binni ne guira’ ni cazaaca, xisi la?, zanda guzuludu xti neza ra chu’ guiraxixe’ binni ne guiraxixe’ diidxa’ ne guiruti’ guxhatañee guiruti’, ne guidagulisaa guira’ de ra gacaca’ tobisi.