U meyajil Meridiano 105° tu táan óoltik u ts’íibta’al yéetel u k’i’itbesa’al u yik’il ts’íib u máasewáal ko’olelilo’ob América bejla’e’. U tuukulile’ ka ts’íibta’ak jump’éel ik’il t’aan tumen x-ik’il máasewáal ts’íibo’ob (ma’ europailo’obi’) ts’o’okole’ ka sutk’esa’ak tumen uláak’ x-ik’il ts’íibo’ob (wáa xan tumen u jeel ko’olelo’ob) ichil tuláakal le máasewáal t’aano’ob ka béeyake’, wáa ka k’abéetchak xane’ je’el u béeytal u yáantaj u sutk’esaj t’aanilo’ob kastelan, inglés yéetel francése’.Tuláakal le meyaja’ tukulta’an bey jump’éel k’áane’, bey u t’aan ko’olelo’ob jiit’iltake’, máaxo’ob táan óoltik le meyaja’. Kitak tu chuunile’ tukla’ab ma’ ti’al u náajalta’al taak’in le múuch’ ts’íibo’oba’, tumen lela’ jump’éel meyaj k’a’ana’an u beeta’al bejla’e’, tu k’iinilo’ob tu’ux bin ba’ax péeksik yóok’ol kaabe’ koonol.

Tu ja’abil 2004e’, u Cátedra Extraordinariail Margaret Atwood-Gabrielle Roy, beeta’ab tumen UNAM yéetel u embajadil Canadáe’, tu béeykuntaj u k’iinilo’ob ik’il t’aan u ko’olelio’ob México yéetel Canadá. Tu yo’olal Méxicoe’ táakpajo’ob Irma Pineda, Briceida Cuevas yéetel Natalia Toledo. Tu yo’olal Canadáe’ Buffy St. Marie yéetel Rita Mestokosho.Le x-ik’il ts’íibo’oba’ t’aanajo’ob yóok’ol u meyaj, ka xan tu xokláant u ts’íibo’ob (ich cree, innu, zapoteco yéetel maaya), lelo’oba’ sutk’esa’abo’ob ich inglés, francés wáa kastelan t’aan. Ka ts’o’ok le múuch’táambala’ to’one’ t kaxantaj bix je’el u béeytal ma’ k náachtal ti’ le t’aan yéetel le ts’íibo’oba’, tumen ma’ sen k’aj óolta’ano’ob (wáa jach chéen jump’íit) ti’ kúuchilo’ob je’ebix u Facultadil Filosofía yéetel Letrase’.

Káajik le meyaja’ k’áata’ab ti’ le x-ik’il t’aano’ob táakpaj te’e múuch’táambalo’ ka u túuxto’ob jump’éel chan ik’il ts’íib ti’al le múuch’ máasewáal meyajo’oba’, ichil u na’ tsil t’aano’ob, yéetel u sutk’esajil ichil jump’éel ti’ le ku beelintiko’ob le ts’íibo’oba’ (kastelan, inglés wáa francés). Ka’alikile’ t kaxantaj uláak’ x-ik’il ts’íibo’ob ti’ u jeejeláas máasewáal t’aano’ob, je’ebix le haida wáa uláak’ ku taalo’ob ti’ u cree t’aanil Canadáo’, bey xan náhuatl, purépecha, tzotzil, tseltal, wixcárika yéetel u zoque t’aanil México.

Ka ts’o’ok u túuxta’al le ts’íibo’ob tumen le x-ik’il t’aano’oba’, pa’te’ yéetel u yáax sutk’esajil ichil jump’éel ti’ le t’aano’ob beelintik le meyajo’oba’, ba’ax taal tu paache’ k sutk’esik to’on ichil u chuuka’an t’aanil beelintiko’obo’. Ts’o’okik lela’, t túuxtaj le sutk’esajo’oba’ ti’ x-ik’il ts’íibo’ob (wáa ti’ juntúul ko’olel u yéet kaajalo’ob) ti’al u sutk’esik ichil uláak’ máasewáal t’aanilo’ob u xamanil u noj lu’umil América. Bey túun káajik u jit’ikuba le múuch’ ts’íibo’oba’, tu paach túune’ taal u tukulta’al bix najmal u ts’a’abal k’aj óoltbil.

U chíikpajal le múuch’ meyajo’oba’ (ik’il ts’íibo’ob yéetel u sutk’esaj t’aanil ku ye’esa’al, ma’ tu ta’aka’al) tu beetaj k ts’áik le ik’il ts’íibo’ pa’te’ yéetel tuláakal u sutk’esaj t’aanilo’ob. Bey túuna’ u jats’utsil bix najmal u ye’esa’al le ts’íibo’oba’ suutnaj jump’éel k’a’ana’an ba’al te’e noj meyaja’. Ch’a’ab túun u t’aanil u kaxanta’al bix je’el u páajtal u yila’al le ik’il ts’íibo’ pa’te’ yéetel tuláakal u sutk’esaj t’aanilo’ob, ka xan u béeykunt u tso’olol le ts’íibo’oba’ je’ebix u k’áat máake’, ma’ u yantal jump’éel jeets’el u máan yóok’ol u jeelo’obi’, bey xan u páajtal u ts’a’abal u jeel sutk’esajilo’ob tu paach.

Yáaxake’ t tukultaj k jóok’sik le ts’íibo’oba’ ti’ mejen máaben (jump’éel ti’al u jujuntúulil x-ik’il t’aan) tu’ux bíin ts’a’abak u ts’íibo’ob pa’te’ yéetel u sutk’esaj t’aanilo’ob ti’ u wáalal ju’un. U jeel bix t tuklaje’ k ts’alik ti’ wuts’bil ju’uno’ob ka u béeykunt u bin u péeksa’al le ju’un ikil u xo’okolo’.

Chéen ba’ale’ anchaj k je’elsik le meyaj tak te’ela’.

Óoli’ tu chúumukil 2012 ka tu ka’ ch’a’aj u beel le meyaja’, u ka’asúutukil beya’. U k’abéetil u kaxanta’al u jeejeláasil bix u béeytal ma’ u t’óokol le u paklam meyaj le ko’olelo’oba’, yéetel u talamil u ch’a’abal u t’aanil bix úunchak u ts’a’abal k’aj óoltbil le múuch’ ts’íibo’oba’, ikil ma’ u sa’atal mixba’al ti’ u ki’ililo’obe’, tu beetaj k kóojol tu t’aanil k jóok’sik ti’ Internet (lela’ ku taasikili’ ya’abach ba’alo’ob uts tu paache’). Ti’al ma’ u je’elel le meyaja’ t tuklaj k káajal yéetel jun yáax jaats ti’ le múuch’ ts’íibo’oba’, yéetel le x-ik’il t’aano’ob táakpajo’ob kitak káajik le meyaja’.Jump’éel u yáax jaats le múuch’ ts’íibo’ob ti’ Interneta’ béeychaj tu chúumukil le ja’ab je’elo’. Bejla’e’, páatchaj k ts’áik k’aj óoltbil tu chúumukil 2016 u ka’ jaats le meyaja’, yéetel u máan ya’abil ik’il ts’íibo’ob sutk’esa’antak ti’ yaanal t’aano’ob je’ebix k k’áat to’on ka jóok’oke’. Te’e k’iino’ob ku bin u náats’ala’ k tukulmaj k chukbesik jun jaats ku k’aba’tik ‘Cartografía’, tu’ux bíin k ts’áaj ojéeltbil tu’ux u taal u ch’i’ibal le x-ik’il ts’íibo’oba’, ikil u yila’al u yoochel u kaajalo’ob. Le jaats je’ela’ ku taal xan u ye’es bix u pa’jo’olta’al tumen le ts’íibo’ob yéetel u sutk’esaj t’aanilo’obo’ u tuukulil tak tu’ux ku náakal u lu’umilo’ob jump’éel kaaj, ikil u xo’okolo’ob, ikil xan u k’aj óolta’al u yoochel le kaajalo’obo’. Lela’ ku t’aan yóok’ol tu’uxil u yu’ubikuba máak, yóok’ol xan u ja’ajatsil le kaajal kaajalo’obo’, u yaayaj óolalil yaan tu paach lela’, ba’axo’ob beetik u jejel tukla’al bix u na’atpajal le lu’um tu’ux ku kajtal máako’.

Kitak chúunike’ u tuukulili’ le meyaja’ leti’ u mu’uch’la’ajal le ts’íibo’oba’, u tso’olol yéetel u k’i’itbesa’al ti’al ka k’aj óolta’ak ichil u jeelo’ob, chéen ba’ale’ mix u sa’atal bix u jujumpéelil. Táan ka’ach xan u kaxaanta’al bix je’el u ts’a’abal k’aj óoltbil ti’al ka ila’ak u jela’anil ichil le t’aano’oba’, ma’ u ta’akla’ajal mix u luk’sa’ali’. Le beetike’ t tuklaj k e’esik le ik’il ts’íibo’oba’ ichil u jach t’aanilo’ob pa’te’ yéetel u sutk’esajilo’ob ichil u jeel máasewáal t’aano’ob, t ts’aj xan u sutk’esajilo’ob ichil u t’aanilo’ob Europa, le u ts’ooka’ chéen ti’al u yáantaj ti’ u k’aj óolta’al, ma’ ti’al u yáax xo’okolo’ob beyo’. Je’ebix binik u xíimbal le meyaja’ t ilaj u k’abéetil k tsikbaltik ba’axo’ob báa’pachtik le ik’il ts’íibo’oba’ ti’al u yu’ubal tuláakal u ki’il. Jach k’abéetchaj xan u ts’íibta’al tuláakal ba’axo’ob ku beeta’al yéetel bix u meyajta’al u jeejeláasil le sutk’asaj t’aano’obo’; ti’al u yojéelta’al wáa te’e sutk’esajilo’oba’ ts’a’ab u jeel xa’ak’o’ob jela’antak ti’ u na’tsil t’aanil le ts’íibo’oba’.Ti’ u ik’il ts’íib sak wíinike’ jach ku ts’a’abal u muuk’ u tuukulil le t’aano’ yóok’ol u juum, chéen ba’ale’ ma’ k’a’ana’an wáa bey ti’ u jeel ch’i’ibalo’obi’, tu’ux u t’ana’alo’obe’ leti’ u nojbe’enil, le beetik najmal u ts’aajtáanta’al. Le o’olal túune’ yaan u tuukulil u táakbesa’al u táabsajilo’ob, ma’ chéen ti’al ka u’uya’ak ichil u jach t’aanilo’ob le ik’il ts’íibo’oba’, ma’, ti’al xan u k’a’ajsa’ale’ le u yúuchul ts’íib ichil u t’aan sak wíiniko’ chéen jump’éel bixij, ba’ale’ yaan u jeelo’ob bix u beeta’al, ma’ chéen beyi’. Nuutsul yéetel le tuukula’ k ilik jach k’a’ana’an u táabsa’al xan bix u xo’okol le ik’il ts’íibo’oba’: le bix u máak’antik u yich máax xokiko’, yéetel bix u péeksik u wíinkilile’ je’el u taal u ye’es u jeel u ki’iki’ xa’ak’o’ob le meyaja’.

1. Ti’ k k’áatik yéetel k yéeyik le ik’il ts’íibo’obo’ mantats’ anchaj to’on u taakil –k’a’ana’an k seten tuklik tu beel- k táanilkuntik le t tuklaj yaan ba’ax u yil yéetel u kuxtal ko’olelo’ob jela’an u ch’i’ibal ti’ k ti’ali’. Lela’ ma’ chéen najmal u seten tukla’al yéetel u yutsil tsikbalta’ali’, tumen je’el u béeytal u jets’ik u muuk’ le bix suuk u pakta’al k’aasil le u jeel ch’i’ibalo’obo’, bey xan je’el u taal u pat u yich jump’éel ch’i’ibal je’ebix ma’ najmale’, jump’éel u yich je’ebix ma’ jaaje’.

2. U tuukulil ik’il ts’íibe’ talamili’e’, tumen yaan u jeejeláasil ch’i’ibalo’ob ma’ tu na’atiko’ob lela’, wáa ts’o’ok u na’atiko’ob, chéen ba’ale’ je’ebix u na’ata’al tumen u ch’i’ibal sak wíinike’. Lela’ máan talam, tumen mina’an mix jump’éel ba’al ka beeta’ak tumen jump’éel ch’i’ibal ka p’áatak ma’ u bin u jelpajal, ma’, lela’ ku bin u ch’a’ik u ba’aluba’ob u jeel ch’i’ibalo’ob u jeejeláasil bixij (yo’olal ku ti’alintik, u we’et’el ti’, wáa u jeelo’ob bixij.). Le je’el túuna’ ku k’abéetkunsik k jel tukultik le bix suuk k na’atik wáa ba’axo’obo’, tumen to’one’ táan k kaxantik k e’esik jach ba’ax ku taal u yúuchul bejla’ab tu ik’il ts’íib máasewáal ko’olelo’obe’, ma’ chéen ka k e’es jump’éel u yich je’ebix u patmil wíinik tu tuukule’. Ma’ xaane’ ma’ tu béeytal u yúuchul ts’íib ich máasewáal t’aan jach jumpáayili’ ti’ le bix u beeta’al ichil u t’aan sak wíinike’.

3. U jaajile’, to’on UNAMilo’one’ ma’ k ojel wáa jach najmal k antal te’e kúuchila’. Ba’ale’ to’one’ mantats’ táan k p’atik sáasil le meyaj táan k beetik te’ela’, lela’ leti’ le k áantajo’, ma’ chéen to’oni’, bey xan le óoxp’éel t’aano’ob beelintik ti’al Meridiano 105º le meyaja’, ma’ béeyak k beetikba jump’éel tséeli’ (je’ebix le kéen k tsol u ba’aluba’ob le kúuchila’). Le je’el túuna’ tu beetaj k sáasil na’atike’ ma’ tu páajtal k k’exik le bix yanik le ba’alob bejla’o’, ma’, ba’axe’ ka k tukult jump’éel túumben bixij, tu’ux ma’alob ka táakpajak k tuukul, ka xi’ik u bin u jok’ikuba yéetel u jeelo’ob ti’ jump’éel meyaj tu’ux ku béeytal u yantal u jeejeláasil u tuukul je’emáaxake’.